İradi Mirasçılık (Ölüme Bağlı Tasarruflar) Ne Demek?

Ölüme bağlı tasarruf, mirasbırakanın (muris), sağlığında yaptığı ve hukuki sonuçlarını ölümünden sonra doğuracak olan irade açıklamalarıdır. Bu tasarruflar, mirasbırakanın terekesinin (mirasın) paylaşımı, belirli malvarlığı unsurlarının tahsisi, mirasçıların belirlenmesi veya mirasçılıktan çıkarma gibi işlemleri kapsar.

Türk Medeni Kanunu (TMK) uyarınca, ölüme bağlı tasarruflar tek taraflı hukuki işlemler olabileceği gibi iki taraflı hukuki işlemler şeklinde de ortaya çıkabilir. Tek taraflı olanlara örnek olarak vasiyetname gösterilebilir; iki taraflı olanlar ise miras sözleşmesi şeklinde düzenlenir.

Hukuki Niteliği

Ölüme bağlı tasarruflar, mirasbırakanın yaşamı boyunca geçerli olan tasarruflardan farklı olarak, ölüm olgusuna bağlı olarak hüküm doğurur. Bu nedenle bu tür tasarruflar, hem şekil hem de ehliyet açısından kanun koyucu tarafından sıkı kurallara tabi tutulmuştur.

Amacı

• Mirasın belirli bir kişi veya kişilere bırakılması,
• Belirli malvarlığı değerlerinin mirasçılara ya da üçüncü kişilere tahsisi,
• Mirasçıların mirasçılıktan çıkarılması (ıskat),
• Vasiyet alacaklısı tayini,
• Mirasın yönetimi ve paylaşımıyla ilgili talimat verilmesi.

Özellikleri

• Ölüm Sonrası Etki: Hukuki sonuç, murisin ölümünden sonra doğar.
• Sıkı Şekil Şartları: Kanunda öngörülen şekillerin dışına çıkıldığında tasarruf geçersiz olur.
• Ehliyet Şartı: Mirasbırakanın tasarruf tarihinde ölüme bağlı tasarruf yapma ehliyetine sahip olması gerekir.
• Tek Taraflı / İki Taraflı Olma: Vasiyetname tek taraflı, miras sözleşmesi ise iki taraflıdır.
• Her Zaman Geri Alınabilirlik: Vasiyetname, mirasbırakan tarafından tek taraflı olarak değiştirilebilir veya iptal edilebilir. Ancak miras sözleşmesi, karşı tarafın rızası olmadan ortadan kaldırılamaz.

Kanuni Dayanak

Ölüme bağlı tasarruflar, esas olarak TMK m. 502-581 arasında düzenlenmiştir. Bunun yanında, iptal ve tenkis davaları gibi geçersizlik sonuçları da TMK’nın ilgili hükümlerinde yer alır.

Ölüme Bağlı Tasarruf Ehliyeti

Ölüme bağlı tasarruf ehliyeti, bir kişinin vasiyetname veya miras sözleşmesi gibi ölüme bağlı tasarrufları hukuken geçerli şekilde yapabilmesi için sahip olması gereken hukuki yeterliliktir.
Bu ehliyet, mirasbırakanın iradesini sağlıklı şekilde açıklayabilmesi, hukuki sonuçlarını kavrayabilmesi ve kanunun aradığı yaş ve ayırt etme gücü şartlarını taşımasıyla mümkündür.

Kanuni düzenleme bakımından, ölüme bağlı tasarruf ehliyeti Türk Medeni Kanunu m. 502-503 hükümlerinde açıklanmıştır.

Vasiyetname Yapma Ehliyeti

TMK m. 502’ye göre; vasiyetname yapabilmek için 15 yaşını doldurmuş ve ayırt etme gücüne sahip olmak gerekir.

Şartlar aşağıda sayılmıştır:

• Yaş Şartı: Mirasbırakanın vasiyetname tarihinde en az 15 yaşını tamamlamış olması gerekir. Bu yaş sınırı, sınırlı ehliyetli kişilere de vasiyet yapma olanağı tanır.
• Ayırt Etme Gücü: Kişinin yaptığı işlemin anlam ve sonuçlarını kavrayabilmesi, makul ölçüde değerlendirme yapabilmesi gerekir. Ayırt etme gücü, geçici veya sürekli olarak ortadan kalkarsa, bu dönemde yapılan vasiyetname geçersiz olur.
• Kısıtlılık: Kısıtlı kişiler de, ayırt etme gücüne sahip olmak kaydıyla vasiyetname yapabilirler.

Vasiyetname, tek taraflı bir hukuki işlemdir. Bu nedenle murisin kendi iradesi yeterli olup üçüncü kişilerin onayına ihtiyaç yoktur. Ancak şekil şartlarının eksiksiz yerine getirilmesi zorunludur.

Vasiyetnamenin geçerliliği bakımından ehliyet, iptal davalarında en çok ileri sürülen sebeplerden biridir. Özellikle yaşlılık, hastalık, demans, alkol veya ilaç etkisi gibi durumlar ayırt etme gücünü tartışmalı hale getirebilir.

Miras Sözleşmesi Yapma Ehliyeti

TMK m. 503’e göre; miras sözleşmesi yapabilmek için ayırt etme gücüne sahip olmak ve reşit olmak (18 yaşını doldurmuş olmak) gerekir. Ayrıca kısıtlı olmamak da aranır.

Şartları aşağıda sayılmıştır:

• Yaş Şartı: En az 18 yaşında olmak ve tam fiil ehliyetine sahip bulunmak gerekir.
• Ayırt Etme Gücü: Vasiyetname ehliyetinde olduğu gibi, kişinin yaptığı sözleşmenin anlam ve sonuçlarını idrak edebilmesi gerekir.
• Tam Ehliyet: Miras sözleşmesi, iki taraflı bir hukuki işlem olduğu için tarafların tam ehliyetli olması zorunludur.

Miras sözleşmesi, muris ile diğer taraf arasında yapılan ve ölüm sonrası hükümler doğuran iki taraflı bir hukuki işlemdir. Bu sebeple tek taraflı olarak geri alınamaz; ancak kanunda öngörülen şartlarla feshedilebilir veya tarafların karşılıklı rızasıyla sona erdirilebilir.

Miras sözleşmesi, özellikle miras planlamasında güvence sağlamak isteyen kişiler tarafından tercih edilir. Ancak ehliyetin eksik olması, sözleşmenin geçersizliği sonucunu doğurur ve bu durum genellikle iptal davasına konu olur.

Şekli Anlamda Ölüme Bağlı Tasarruflar

Şekli anlamda ölüme bağlı tasarruflar, mirasbırakanın iradesini kanunda öngörülen belirli şekillerde açıklaması ile geçerlilik kazanan tasarruflardır. Türk Medeni Kanunu’nda şekil kuralları emredici nitelikte düzenlenmiş olup, bu kurallara aykırı yapılan tasarruflar kesin hükümsüzdür (TMK m. 531, 532, 545).

Bu bölümde ölüme bağlı tasarruflar vasiyetname ve miras sözleşmesi olarak ikiye ayrılır.

Vasiyetname Nedir?

Vasiyetname, mirasbırakanın tek taraflı irade beyanı ile sağlığında düzenlediği ve ölümünden sonra hüküm ifade eden hukuki işlemdir. TMK m. 531 ve devamında vasiyetnamenin geçerli olması için üç ana şekil öngörülmüştür:

Resmi Vasiyetname Nedir (TMK m. 532-537)?

Resmi memur (noter, sulh hakimi, konsolos) huzurunda, iki tanığın katılımıyla yapılır.

Şartları aşağıda sayılmıştır:

• Mirasbırakan iradesini memura açıklar.
• Memur bu iradeyi yazıya geçirir ve okur.
• Mirasbırakan okuduğunu ve anladığını beyan eder.
• Taraflar ve tanıklar imza atar.

Geçerlilik yönünden en güvenilir vasiyet türüdür, iptal riskini en aza indirir.

El Yazılı Vasiyetname Nedir (TMK m. 538)?

Tamamı mirasbırakanın kendi el yazısıyla yazılmış, tarih atılmış ve imzalanmış olmalıdır.

Yazı, imza ve tarih aynı elden çıkmalıdır. Daktilo veya bilgisayar çıktısı geçerli değildir. Notere gitme zorunluluğu yoktur. Şekil eksiklikleri nedeniyle iptal riski yüksektir.

Sözlü Vasiyetname Nedir (TMK m. 539-541)?

Mirasbırakan, olağanüstü hallerde (ölüm tehlikesi, ulaşım imkânsızlığı, savaş gibi) iki tanık huzurunda son arzularını açıklar.

Şartları aşağıda sayılmıştır:

• Tanıklar beyanı yazıya geçirerek imzalar ve resmi memura teslim eder.
• Olağanüstü hal ortadan kalktığında vasiyet mümkünse yazılı şekle dönüştürülmelidir.

Hayati tehlike anında mirasbırakanın iradesini açıklamasına imkân tanır.

Miras Sözleşmesi Nedir?

Miras sözleşmesi, mirasbırakan ile karşı taraf arasında yapılan, ölüm sonrası hükümler doğuran iki taraflı hukuki işlemdir (TMK m. 545-546).

Şartları aşağıda sayılmıştır:

• Miras sözleşmesi mutlaka resmi vasiyetname şeklinde yapılmalıdır.
• Resmi memur (noter, sulh hakimi, konsolos) huzurunda düzenlenir.
• İki tanığın imzası şarttır.

Tarafları mirasbırakan (tam fiil ehliyetine sahip olmalı) ve sözleşmenin karşı tarafı (mirasçı veya lehine tasarruf yapılan kişi) olmak üzere iki tanedir. 

Miras sözleşmesi; mirasçı atanması, belirli mal bırakılması, mirasçılıktan çıkarma gibi hükümler içerebilir. Mirasbırakanın borç altına girmesi mümkündür.

Miras sözleşmesini tek taraflı geri alma mümkün değildir. Ancak tarafların anlaşmasıyla feshedilebilir veya kanunda öngörülen nedenlerle sona erdirilebilir.

Maddi Anlamda Ölüme Bağlı Tasarruflar

Maddi anlamda ölüme bağlı tasarruflar, mirasbırakanın ölümünden sonra hüküm doğuracak şekilde yaptığı, içeriği mirasın paylaşımına veya tasarrufuna ilişkin olan hukuki işlemlerdir. Burada “maddi anlam” ile kastedilen, işlemin şekli değil, içerik yönünden ölüme bağlı olmasıdır.

Bu tasarrufların geçerli olabilmesi için, şekli anlamda ölüme bağlı tasarruflarda öngörülen kanuni şekil şartlarının da sağlanmış olması gerekir.

• Özellik: Maddi anlamda ölüme bağlı tasarruf, içeriği itibarıyla murisin malvarlığı üzerinde ölümünden sonra geçerli olacak şekilde yaptığı irade açıklamasıdır.
• Amacı: Mirasın kimlere, hangi oranlarda, hangi malvarlığı değerleriyle bırakılacağını belirlemek; mirasçılık ilişkisini değiştirmek; belirli kişilere vasiyet alacağı sağlamak.
• Hukuki Nitelik: Maddi anlamda ölüme bağlı tasarruflar, mirasbırakanın ölümünden önce herhangi bir hüküm doğurmaz; sadece murisin ölümünden sonra sonuçlarını doğurur.

Maddi Anlamda Ölüme Bağlı Tasarrufların Türleri Nelerdir?

Maddi anlamda ölüme bağlı tasarruflar, mirasçı atama, belli mal bırakma (muayyen mal vasiyeti), mirasçılıktan çıkarma, mirasın paylaşımına ilişkin talimat gibi farklı içeriklere sahip olabilir. TMK’nın 514 ve devamı maddelerinde bu tasarruf türleri düzenlenmiştir.

Mirasçı Atama (TMK m. 514-515)

Mirasbırakan, mirasının tamamını veya bir kısmını alacak kişileri belirleyebilir. Atanan mirasçı, yasal mirasçı olmasa bile kanuni mirasçı gibi hak kazanır.

Belirli Mal Vasiyeti (Muayyen Mal Vasiyeti) (TMK m. 517)

Mirasbırakan, belirli bir malvarlığı değerini (örneğin bir taşınmaz, araba, para) belirli bir kişiye bırakabilir. Bu durumda lehine tasarruf yapılan kişi, vasiyet alacaklısı sıfatıyla tereke üzerinde alacak hakkına sahip olur.

Mirasçılıktan Çıkarma (Iskat) (TMK m. 510-511)

Mirasbırakan, yasal mirasçısını, kanunda belirtilen haklı sebeplerle mirasçılıktan çıkarabilir. Çıkarılan mirasçı, mirastan pay alamaz; altsoyu varsa saklı payı kendi üzerinden alır.

Yedek Mirasçı Tayin Etme (TMK m. 520)

Asıl mirasçının mirası kabul etmemesi, mirasçılıktan çıkarılması veya mirastan feragat etmesi gibi durumlar için yedek mirasçı atanabilir.

Mirasın Paylaşımına İlişkin Talimat (TMK m. 516)

Mirasbırakan, mirasın paylaşımının nasıl yapılacağını belirleyebilir. Ancak bu talimatlar, kanunun zorunlu hükümlerine ve saklı paylı mirasçıların haklarına aykırı olamaz.

Vasiyet Alacaklısı Tayin Etme

Mirasbırakan, mirastan belirli bir menfaatin sağlanacağı kişiyi tayin edebilir. Vasiyet alacaklısı, tereke borçlusu sıfatıyla hak kazanır.

Av. Ahmet EKİN & Stj. Av. Tuğçe ŞEN